يېقىندا شەرقىي ياۋروپا ئاسمىنىدا نامەلۇم ئۇچقۇلارنىڭ كۆپىيىشى، قىتئەنىڭ ھاۋا مۇداپىئە ئىقتىدارىدا كۆرۈنەرلىك ئاجىزلىقنىڭ بارلىقىنى ئاشكارىلىدى. بۇ ئەندىشىلىك ۋەزىيەت ياۋروپانىڭ زور كۆلەمدىكى ئۇچقۇ ھۇجۇمىغا تاقابىل تۇرۇش ئىقتىدارى توغرىسىدا مۇھىم سوئاللارنى پەيدا قىلدى.

ئەڭ مۇھىم ۋەقە 9-سېنتەبىر (2025) نى 10-سېنتەبىرگە باغلىغان كېچە پولشادا يۈز بەرگەن بولۇپ، 20 ئەتراپىدا رۇسىيە ئۇچقۇسى پولشانىڭ ھاۋا بوشلۇقىغا كىردى. پولشانىڭ «F-16» ئايروپىلانلىرى ئىتتىپاقداش ئايروپىلانلار بىلەن بىرلىكتە نىشانلارنى توسۇش ئۈچۈن كۆككە كۆتۈرۈلدى. بەزى ئۇچقۇلار مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا ئېتىپ چۈشۈرۈلگەن بولسىمۇ، بەزىلىرى ئوڭۇشلۇق ھالدا قېچىپ كەتتى.

بۇ مەسىلە پولشادىن باشقا جايلاردىمۇ كۆرۈلدى. مەسىلەن، رۇمېنىيە ھاۋا بوشلۇقىدىكى بىر ئۇچقۇ بىر سائەتكە يېقىن كۆزىتىلدى، ئېستونىيە بىر قانچە قېتىملىق دەخلى-تەرۇزنى دوكلات قىلدى، دانىيەدە بولسا، نامەلۇم ئۇچقۇلار ئوخشىمىغان ئايرودۇرۇملارنى ۋاقىتلىق تاقاشقا مەجبۇر قىلدى ۋە ھەربىي بازىلاردا ۋەھىمە پەيدا قىلدى.

مۇتەخەسسىسلەر ھاۋا تەۋەلىكىگە دەخلى-تەرۇز قىلىشنىڭ بۇنچىۋالا كەڭ دائىرىلىك بولۇشىنى، تەھدىتلەرنىڭ يەككە ئەمەس، بەلكى ئىتتىپاقداش ھاۋا بوشلۇقى خەۋپسىزلىكىگە قارىتىلغان كەڭ كۆلەملىك ھەيۋە قىلىشنىڭ بىر قىسمى ئىكەنلىكىنى ئەسكەرتتى.

پولشا بىخەتەرلىك تەھدىتىگە جاۋابەن، ناتو شەرتنامەسىنىڭ 4-ماددىسىنى ئىشقا سالغان بولۇپ، بۇ ماددا بويىچە ئەزا دۆلەت باشقا ئىتتىپاقداشلار بىلەن مەسلىھەتلىشىشنى تەلەپ قىلالايدۇ. بۇنداق ئەھۋال ناتو 1949-يىلى قۇرۇلغاندىن بۇيان يەتتە قېتىم كۆرۈلگەن.

بۇ خىل ھاۋا تەۋەلىكىگە دەخلى-تەرۇز قىلىش، جۈملىدىن رېياكتىپ ئايروپىلان ۋە ئۇچقۇلارنىڭ  ھاۋا بوشلۇقىغا دەخلى-تەرۇز قىلىشى كەڭ كۆلەمدە «ئارىلاشما ئۇرۇش» شەكلى دەپ قارالماقتا،  بۇ ئىستراتېگىيە، ئاجىزلىقلارنى سىناپ بېقىشنى، جاۋاب قايتۇرۇش ۋاقتىنى ھېسابلاشنى مەقسەت قىلىدۇ.

گەرچە رۇسىيە بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بارلىق ئەيىبلەشلەرنى رەت قىلسىمۇ، ياۋروپا ۋە ناتو ئەمەلدارلىرى بۇ ھەرىكەتلەرنى شىمالىي ئاتلانتىك ئوكيان ئىتتىپاقنىڭ ئىرادىسىنى ھەمدە ئۇكرائىناغا بولغان ياردىمىنى سىناپ بېقىش ئۈچۈن قەستەن قىلىنغان دەخلى-تەرۇز دەپ قارايدۇ.

مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارTRT World - NATO air defences come face-to-face with Russian drones over Poland's airspace: spokesperson

يۇقىرىدىكى ۋەقەلەردىن كېيىن،  ناتو فىنلاندىيەدىن بۇلغارىيەگىچە بولغان شەرقىي چېگراغا ئۇرۇش ئايروپىلانى، ھەربىي پاراخوت ۋە كۆزىتىش ئۈسكۈنىلىرىنى ئورۇنلاشتۇرۇپ، «شەرقىي قاراۋۇل ھەرىكىتى» نى باشلىۋەتتى.

ناتو باش كاتىپى رۇتتې ناتونىڭ شەرقىي قاراۋۇل ھەرىكىتىنىڭ، ئىتتىپاقنىڭ تەييارلىقىنى نامايان قىلغانلىقىنى تەكىتلىدى.

بىراق، يۇقىرىدىكى تېز ئورۇنلاشتۇرۇش بىر ئەندىشىلىك ھەقىقەتنى، يەنى ياۋروپانىڭ ھازىرقى ھاۋا مۇداپىئە سىستېمىلىرىنىڭ بۇ خىل تەھدىتلەرگە قارشى تۇرۇشقا يېتەرلىك ئەمەسلىكىنى ئاشكارىلاپ قويدى.

شەرقىي فرونتتىكى مۇداپىئە كەمچىلىكى كۆرۈنەرلىك بولۇپ، ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئەسلىھەلەر ناتونىڭ ئېھتىياجلىق ئىقتىدارىنىڭ تەخمىنەن %5 نى قامدايدىغانلىقى مۆلچەرلەنمەكتە.

مۇتەخەسسىسلەر ھازىر ئىلغار، ئۈنۈملۈك مۇداپىئە سىستېمىلىرىنى، بولۇپمۇ يېڭى دەۋردىكى ئارىلاشما ئۇرۇشقا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن لايىھەلەنگەن سىستېمىلارنى سېتىۋېلىشنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇشنىڭ ئىنتايىن مۇھىملىقىنى تەكىتلەيدۇ.

بۇ رىقابەتنى ھەل قىلىش، زامانىۋى رادار، ئېلېكتىرونلۇق ئۇرۇش سىستېمىلىرى ۋە تېز بىر تەرەپ قىلىش تېخنىكىلىرىنى بىرلەشتۈرگەن چوڭقۇر قاتلاملىق تېخنولوگىيەلەر بىلەن مۇمكىن بولىدۇ. كەڭ كۆلەملىك ھاۋا تەھدىتلىرىگە تاقابىل تۇرۇشقا ماس كېلىدىغان قاتلاملىق، تورلاشقان سىستېما تەلەپ قىلىنىدۇ.

«ئۇچقۇ سېپىلى» قۇرۇشتىكى جىددىي ئېھتىياج، ياۋروپا مۇداپىئەسىدىكى مۇھىم كەمچىلىكنى تولدۇرۇش ئېھتىياجىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

بىر قېتىملىق ئارزۇدىن زۆرۈرىيەتكە

ئۇچقۇلارنىڭ دەخلى-تەرۇزى پولشا ۋە ئۇنىڭ ئىتتىپاقداشلىرىنى ئەرزان باھالىق ئۇچقۇلارغا قارشى ئىلغار ھاۋا مۇداپىئە سىستېمىسىنى ئورۇنلاشتۇرۇشقا مەجبۇرلىغان بولۇپ، بۇ ياۋروپانىڭ مۇداپىئە قۇرۇلمىسىدىكى تۈپ ئاجىزلىقنى ئاشكارىلىدى.

ئەرزان باھالىق ئۇچقۇلارغا قارشى ئۇرۇش ئايروپىلانى ۋە باشقۇرۇلىدىغان بومبا ئورۇنلاشتۇرۇش خامچوت مەسىلىسىدىن ھالقىپ كېتىدۇ. بۇ كۈچلەر قۇرۇلمىسىدىكى تېخىمۇ كەڭ ماس كەلمەسلىكنى ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ.

تۆۋەن دەرىجىلىك تەھدىتلەر ئۈچۈن يۇقىرى دەرىجىدە بايلىق مەنبەسىگە تايىنىش، بايلىق تەقسىماتىغا بېسىم شەكىللەندۈرۈپ، ئومۇمىي تەييارلىق ۋە جانلىقلىقنى تۆۋەنلىتىش خەۋپىنى تۇغدۇرىدۇ.

بۇ ۋەقە تېخىمۇ نېگىزلىك ئىستراتېگىيەلىك نۇقساننى ئاشكارىلىدى. ياۋروپانىڭ مۇداپىئە پىلانى يەنىلا سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىدىكى پەرەزلەرنى ئاساس قىلىدۇ، يەنى كەڭ كۆلەمدىكى دۆلەتلەر ئارا توقۇنۇشلارنى تەكىتلەيدۇ، ھالبۇكى رەقىبلەر بايلىقلارنى تەدرىجىي خورىتىش ئۈچۈن تىنىمسىز ھالدا ئەرزان باھالىق ئۇچقۇ تاكتىكىلىرىدىن پايدىلانماقتا.

ئەگەر ياۋروپا مۇداپىئەسى ماسلاشمىسا، رەقىبلەر سىستېمىلىق ھالدا بىر-بىرىگە ماسلاشمىغان پۇل-مۇئامىلە ۋە ھەرىكەت يۈكىنى تاڭسا، ياۋروپانىڭ توسۇش كۈچى ۋە تېخىمۇ ئىلغار تەھدىتلەرگە تاقابىل تۇرۇش ئىقتىدارى ئاستا-ئاستا ئاجىزلايدۇ.

بۇ ماس كەلمەسلىك «ئۇچقۇ سېپىلى» ئۇقۇمىنىڭ ئارقىسىدىكى ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچنى قايتىدىن جانلاندۇردى. بۇ ئۇقۇم ئەسلىدە لىتۋانىيە تەرىپىدىن 2023-يىلى ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئىدى. بىر قېتىملىق «ئارزۇ» دەپ قارالغان بۇ ئۇقۇم ھازىر ئىستراتېگىيەلىك زۆرۈرىيەت دەپ قارالماقتا.

پولشادىكى ئۇچقۇ دەخلى-تەرۇزىدىن كېيىن، ياۋروپا مۇداپىئە ۋە ئالەم ئىشلىرى مەسئۇلى ئاندرىيۇس كۇبىلىيۇس (Andrius Kubilius) ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ پۈتۈن شەرقىي چېگرادا ئۇچقۇ مۇداپىئەسىنى جىددىي تەرەققىي قىلدۇرۇشقا چاقىردى، بۇ دۆلەت تەدبىرلىرىدىن بىر-بىرىگە ماسلاشقان رايونلۇق مۇداپىئەگە قاراپ بۇرۇلۇشتىن دېرەك بېرىدۇ.

ئۇچقۇ سېپىلى يەككە تېخنىكىلىق ھەل قىلىش چارەسىدىن بەكرەك، ئىستراتېگىيەلىك بۇرۇلۇشنى كۆرسىتىدۇ.

ئۇچقۇ سېپىلى قاتلاملىق مۇداپىئە سىستېمىسىنى كۆرسىتىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ئەرزان ئېلېكتىرونلۇق ئۇرۇش (چېكىندۈرۈش، قايمۇقتۇرۇش)، رادار تورلىرى، توسۇش ئۇچقۇلىرى، كۆچمە قوراللار ۋە باشقۇرۇلىدىغان بومبا سىستېمىسى بار.

ھەر بىر قاتلام ئوخشىمىغان نۇقتىلاردىكى تەھدىتلەرنى نىشان قىلىدۇ، قىممەت باھالىق سىستېمىلارنى پەقەت يۇقىرى قىممەتلىك نىشانلار ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان تەدرىجىي جاۋاب قايتۇرۇشنى مەقسەت قىلىدۇ.

بۇ قاتلاملىق ئۇسۇل ئىككى ئاساسىي فۇنكسىيەنى ئىجرا قىلىدۇ. بىرىنچىدىن، ئۇ مۇداپىئە جاۋابلىرىنى تەھدىتنىڭ ئىقتىسادىي كۆلىمىگە ماسلاشتۇرۇش ئارقىلىق تەننەرخ ئۈنۈمىنى ئاشۇرىدۇ، ئۇچقۇلارنىڭ زەربە بېرىش كۈچىنى ئاجىزلاشتۇرىدۇ.

ئىككىنچىدىن، مۇداپىئە ئىقتىدارىنى كۆپ قاتلامغا يېيىش ئارقىلىق ھەرىكەتچان جانلىقلىقنى ئاشۇرىدۇ، يەككە نۇقتىدىكى ئاجىزلىقلارنى كىچىكلىتىدۇ. ئاكتىپ، يۇقىرى تەننەرخلىك توسۇشتىن ئاكتىپ، كۆلەملەشتۈرۈلگەن مۇداپىئەگە يۆتكىلىش ئارقىلىق ياۋروپانىڭ ھاۋا مۇداپىئە قىياپىتىدىكى تەڭپۇڭلۇقنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشنىڭ ئەمەلىي ئۇسۇلى بىلەن تەمىنلەيدۇ.