9-نۆۋەتلىك TRT World مۇنبىرىدە سۆز قىلغان ياۋروپا بىخەتەرلىك ۋە ھەمكارلىق تەشكىلاتى (AGİT) نىڭ سابىق باش كاتىپى گرېمىڭگېر، تۈركىيە بىلەن باشقا ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەرنىڭ، ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرى – خىتاي رىقابىتى مۇھىتىدا يەرشارى خاراكتېرلىك قايتا قۇرۇلۇشنى يېتەكلەش ۋە كۆپ تەرەپلىمىلىكنى كۈچەيتىش جەھەتتە ھالقىلىق رول ئوينىيالايدىغانلىقىنى ئېيتتى.

جەنۋە بىخەتەرلىك سىياسەت مەركىزىنىڭ دىرېكتورى ۋە ياۋروپا بىخەتەرلىك ۋە ھەمكارلىق تەشكىلاتى  (AGİT) نىڭ سابىق باش كاتىپى باش ئەلچى توماس گرېمىڭگېر، ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرى بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى چوڭ دۆلەتلەر رىقابىتى كۈچىيىۋاتقان بىر پەيتتە، تۈركىيە ۋە باشقا ئوتتۇرا چوڭلۇقتىكى كۈچلەرنىڭ، تېخىمۇ پەرەز قىلغىلى بولىدىغان ۋە قائىدىلەرگە ئاساسلانغان خەلقئارالىق بىر تەرتىپنىڭ «قايتا قۇرۇلۇشىغا قارىتىلغان مەسئۇلىيىتى ۋە ئىقتىدارى» بارلىقىنى بىلدۈردى.

ئىستانبۇلدا ئۆتكۈزۈلگەن 9-نۆۋەتلىك TRT World مۇنبىرىدە، «خەتىرى يۇقىرى دىپلوماتىيەنىڭ قايتىپ كېلىشى: ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەر ۋە يېڭى كۆپ قۇتۇپلۇق تەرتىپ» ماۋزۇسىدىكى بىر يۇقىرى دەرىجىلىكلەر يىغىنىغا قاتناشقان گرېمىڭگېر، يەرشارى سىياسىتىدە كۈچىيىۋاتقان ئېنىقسىزلىقلار ئالدىدا ئۈنۈملۈك كۆپ تەرەپلىمىلىكنى قايتا جانلاندۇرۇشتا ئوتتۇرا چوڭلۇقتىكى كۈچلەرنىڭ ھالقىلىق رولىغا ئىشارەت قىلىپ: «تۈركىيە ۋە باشقا ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەر، قانۇننىڭ ئۈستۈنلۈكىگە ۋە ئېنىق نورملارغا ئاساسلانغان پەرەز قىلغىلى بولىدىغان  كۆپ تەرەپلىمىلىك سىستېما بىلەن ھەم ئۆز مەنپەئەتلىرىنى ھەمدە بۇ تەرتىپنى شەكىللەندۈرۈش ئىقتىدارىغا ئىگە.»

ياۋروپا بىخەتەرلىكىنىڭ قايتا قۇرۇلۇشى يولىدىكى ئىتتىپاق

گرېمىڭگېر ياۋروپا بىخەتەرلىك ۋە ھەمكارلىق تەشكىلاتىدىكى تەجرىبىلىرىگە ئاساسەن، بىتەرەپ ۋە تەڭپۇڭ دۆلەتلەرنىڭ سوغۇق ئۇرۇش مەزگىلىدە ياۋروپانىڭ بىخەتەرلىك تەرتىپىنى مۇقىملاشتۇرۇشقا ياردەم قىلغانلىقىغا، 1970-يىللاردىكى خېلسىنكى جەريانىغا ئوخشاش تارىخىي مىساللارغا ئىشارەت قىلىپ ئۆتتى.

ئۇكرائىنادىكى ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندا، ياۋروپا بىخەتەرلىك قۇرۇلمىسىنى قايتا قۇرۇش ئۈچۈن يېڭى بىر ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەر ئىتتىپاقىغا ئېھتىياج تۇغۇلىدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرگەن گرېمىڭگېر، «بىتەرەپلەر ۋە تەڭپۇڭ دۆلەتلەر ئەمدى يوق، شۇڭا يېڭى بىر ئىتتىپاققا ئېھتىياجىمىز بار» دېدى.

2024-يىلى 12-ئايدا ياۋروپا بىخەتەرلىك ۋە ھەمكارلىق تەشكىلاتىنىڭ رەئىسى سۈپىتىدە ۋەزىپە ئۆتەشكە باشلىغان تەجرىبىلىك تۈرك دىپلوماتى فەرىدۇن ھادى سىنىرلىئوغلۇغا ئېغىز ئاچقان گرېمىڭگېر، «تۈركىيەنىڭ بۇ يۆنىلىشتە توغرا مەبلەغ سالغانلىقىنى كۆرۈۋاتىمەن — ئىقتىدارلىق بىر تۈرك دىپلوماتىنىڭ ياۋروپا بىخەتەرلىك ۋە ھەمكارلىق تەشكىلاتى باش كاتىپلىقىغا تەيىنلىنىشى، ياۋروپا بىخەتەرلىكىنى قايتا قۇرۇشقا مەبلەغ سېلىشتۇر» دېگەنلەرنى قەيت قىلدى.

ئۇ بىردىن ئارتۇق تەرەپ بىلەن دىيالوگنى داۋاملاشتۇرۇش بىلەن بىرگە كۆپ تەرەپلىمىلىك ھەمكارلىقنى قوللاپ كەلگەن تۈركىيەنىڭ ئۆزگىچە دىپلوماتىك ئورنىنىڭ، تىنچلىقنىڭ قۇرۇلۇشىغا ۋە تەشكىلىي ئىسلاھاتلارغا تۆھپە قوشۇش ئۈچۈن پايدىلىق بىر رول سۇنغانلىقىنى بىلدۈرۈش بىلەن بىرگە، ئۇكرائىنادىكى توقۇنۇشنىڭ سىجىل بىر تىنچلىققا يېتىشتىن يىراق ئىكەنلىكىنى، ئەمما بىر يىل ئىلگىرىكىگە سېلىشتۇرغاندا بىر قىسىم ھەرىكەتلىنىشلەرنىڭ بارلىقىنى ئېيتتى.

ئۇكرائىنادا تەرەپلەرنىڭ ئۇرۇش توختىتىش ۋە ھەل قىلىش مۇزاكىرىلىرىنى قايتا باشلاشقا تېخىمۇ يېقىنلاشقانلىقىنى كۆرۈپ يەتكەنلىكىنى بىلدۈرگەن گرېمىڭگېر، ھەر ئىككى تەرەپنىڭ مۇزاكىرە ئۈستىلىگە كەلتۈرۈلۈشى ئۈچۈن ئامېرىكانىڭ تەسىرى ۋە تۈركىيەگە ئوخشاش ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەرنىڭ ئاسانلاشتۇرۇشى مۇمكىن بولغان ئەقلىي دىپلوماتىيەگە ئېھتىياج بارلىقىنى ، ھەقىقىي بىر توقۇنۇشنى ھەل قىلىشنىڭ، چوڭ ۋە ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەرنىڭ تەسىرىنى بىرلەشتۈرۈپ، ئومۇميۈزلۈك دىپلوماتىك ھەمكارلىق ئورنىتىشىنى تەلەپ قىلىدىغانلىقىنى تەكىتلىدى.

«يەرشارى خاراكتېرلىك قايتا قۇرۇلۇش: كونا تەرتىپتىن يېڭى رېئاللىققا» تېمىسىدا ئۆتكۈزۈلگەن TRT World مۇنبىرى 2025، ئامېرىكا پىرېزىدېنتى دونالد ترامپ بىلەن خىتاي دۆلەت رەئىسى شى جىنپىڭنىڭ جەنۇبىي كورېيەنىڭ بۇسان شەھىرىدە ئۆتكۈزگەن يىغىنىدىن پەقەت بىر قانچە كۈندىن كېيىن ئۆتكۈزۈلدى. ترامپ، بۇ يىغىننى «G2 باشلىقلار يىغىنى» دەپ تەسۋىرلەپ، ۋاشىنگتون ۋە بېيجىڭنىڭ يەرشارى مەسىلىلىرىدە ئورتاق رەھبەر ئىكەنلىكى ئىدىيەسىنى ئوتتۇرىغا قويدى.

گرېمىڭگېر ئامېرىكا – خىتاي ھەمكارلىقىنىڭ مۇھىملىقىنى ئېتىراپ قىلىش ۋە ئىككى قۇتۇپلۇق بىر دۇنيا تەرتىپى توغرىسىدا ئاگاھلاندۇرۇش بىلەن بىرگە، «ھەممىمىزنىڭ مەنپەئەتى، بۇ ئىككى دۆلەتنىڭ (ئامېرىكا بىلەن خىتاي) ئىستراتېگىيەلىك رىقابەتلىرىنى باشقۇرۇشى ۋە بۇنى تەيۋەنگە ئوخشاش قىزىق بىر توقۇنۇشقا ئايلاندۇرماسلىقىدۇر. ھېچكىم بۇنى خالىمايدۇ» دېگەنلەرنى قەيت قىلدى.

1945-يىلى گېرمانىيە ۋە ياۋروپانىڭ ئۇرۇشتىن كېيىنكى قايتا تەرتىپكە سېلىنىشىنى مۇزاكىرە قىلىش ئۈچۈن ئۆتكۈزۈلگەن يالتا يىغىنى توغرىسىدا توختالغان گرېمىڭگېر، «ئەمما بىزنىڭ مەنپەئەتىمىزگە ماس كەلمەيدىغان ئىش شۇكى، ئۇلارنىڭ دۇنيانى يالتا ئۇسلۇبىدا تەسىر دائىرىلىرىگە بۆلۈشى ۋە بۇ تەرتىپنى باشقىلارنى بېسىم ئاستىغا ئېلىش ئۈچۈن ئىشلىتىشىدۇر. بۇ، بىز خالىغان بىر ئىش ئەمەس» دېدى.

ۋاشىنگتون بىلەن بېيجىڭ ئوتتۇرىسىدا سودا ۋە يەرشارى سىياسىتىنىڭ بېكىتىلىشىدە مۇقىملىقنىڭ ھەممە ئادەم ئۈچۈن پايدىلىق بولىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن گرېمىڭگېر، باشقا ئاكتىيورلارنى چەتكە قاقىدىغان ياكى كۆپ تەرەپلىمىلىك ئورگانلارنى ئاجىزلاشتۇرىدىغان ھەر قانداق بىر تەرتىپكە قارشى ئاگاھلاندۇرۇش بېرىش بىلەن بىرگە، ئەكسىچە، ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەرنىڭ رىقابەتنىڭ باشقۇرغىلى بولىدىغان ۋە قائىدىلەرگە ئاساسلانغان ھالدا قېلىشىنى كاپالەتلەندۈرۈش ئۈچۈن مۇقىملاشتۇرغۇچى رول ئوينىيالايدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈردى.

«دۇنيا بەشتىن چوڭدۇر»

تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى جۇمھۇر رەئىسى رەجەپ تاييىپ ئەردوغاننىڭ «دۇنيا بەشتىن چوڭدۇر» شوئارى بىلەن بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ ئىسلاھ قىلىنىشى توغرىسىدىكى  چاقىرىقى ھەققىدە توختالغان گرېمىڭگېر، تۈرك رەھبىرىنىڭ كۆز قارىشىنى ئورتاقلىشىدىغانلىقىنى بىلدۈرۈپ، يەرشارى جەمئىيىتىنىڭ 2-دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن مىراس قالغان كونا كۈچ قۇرۇلمىلىرىنى بېسىپ ئۆتۈشى كېرەكلىكىنى تەكىتلىگەن ھالدا، «2-دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ دەرھال ئارقىسىدىن مەنىلىك بولغان بىر دۇنيا قارىشىنى بېسىپ ئۆتۈشىمىز كېرەك. يېڭى بىر ئىش تەقسىماتىنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمىز لازىم. چاقىرىقىم پەقەت ب د ت خەۋپسىزلىك كېڭىشى ئىسلاھاتىغا مەركەزلەشمەكلا ئەمەس — بۇ ئەلۋەتتە مۇھىم — بەلكى شۇنىڭ بىر ۋاقىتتا بارلىق كۆپ تەرەپلىمىلىك ئورگانلارنى مەقسەتكە مۇۋاپىق، ئۈنۈملۈك ۋە تەسىرچان ھالغا كەلتۈرۈشتۇر» دېدى.

ئۇ تۈركىيەنىڭ تېخىمۇ ئادىل بىر خەلقئارالىق سىستېما بەرپا قىلىش تەشەببۇسىنى قوللاش بىلەن بىرگە، ئەردوغاننىڭ مەيدانىنى «يەرشارى ئورگانلىرىنى ئىسلاھات ئېلىپ بېرىشقا  ئىتتىرىش ئۈچۈن كېرەكلىك سىياسىي رەھبەرلىك» دەپ تەسۋىرلىدى.

گرېمىڭگېرنىڭ سۆزىگە ئاساسلانغاندا، سوغۇق ئۇرۇشتىن كېيىن غەربنىڭ بىر قۇتۇپلۇق، قائىدىلەرگە ئاساسلانغان بىر دۇنيا توغرىسىدىكى ئۈمىدۋارلىقى خېلى بۇرۇنلا ئاجىزلاشقا باشلىغان. ئەكسىچە، نېمىنىڭ كېلىدىغانلىقى، پەقەت دەرىجىدىن تاشقىرى كۈچلەرنىڭ ھەرىكىتىگە ئەمەس، شۇنىڭ  بىلەن بىر ۋاقىتتا ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەرنىڭ رايونلار ۋە ئەنئەنىلەر ئارىسىدا ھەمكارلىق ئورنىتىش ئىقتىدارىغا باغلىق ئىكەن.

«ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەر، ئىككى تەرەپلىك رىقابەتلەرنىڭ ئىچىگە سۆرەپ كىرىلىشتىن ساقلىنىشى كېرەك،» دېگەن گرېمىڭگېر، «بەلگىلىك مەسىلىلەردە چوڭ كۈچلەر بىلەن ماسلىشىشى مۇمكىن، ئەمما باشقا مەسىلىلەردە مۇستەقىللىقىنى قوغدىيالايدۇ — بۇ، ئىستراتېگىيەلىك جانلىقلىقىنى قوغداشنىڭ ۋە تېخىمۇ مۇقىم، كۆپ قۇتۇپلۇق بىر تەرتىپ قۇرۇشنىڭ يولىدۇر» دېگەنلەرنى تەكىتلىدى.

9-نۆۋەتلىك TRT World مۇنبىرى ئاخىرلىشىش بىلەن بىرگە، گرېمىڭگېرنىڭ ئوي-پىكىرلىرى بۇ يىلقى مۇنازىرىلەرنىڭ قايتىلانغان بىر تېمىسىنى تەكىتلىدى: «يەرشارى دىپلوماتىيەسىدە يېڭى بىر تەڭپۇڭلۇقنى بەلگىلەشتە ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەرنىڭ كۈچىيىۋاتقان تەسىرى.»

گرېمىڭگېر ئاخىرىدا، «ئوتتۇرا دەرىجىلىك كۈچلەرنىڭ بۇ قايتا تەرتىپكە سېلىشنى شەكىللەندۈرۈش جەھەتتە ھەم بىر مەسئۇلىيىتى ھەم ئىقتىدارى بار» دېگەنلەرنى سۆزلىرىگە ئىلاۋە قىلدى.