دۇنيا مىقياسىدا مىليونلىغان ئەگەشكۈچىسى بار بولغان تىبەت بۇددىزمىنىڭ دىنىي داھىيسى دالاي لاما چارشەنبە كۈنى بايانات بېرىپ، ئەسىرلەردىن بۇيان داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان بۇ ئورگاننىڭ ئۆزى ۋاپات بولغاندىن كېيىنمۇ داۋاملىشىدىغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭ ۋارىسىنىڭ خىتاي چېگراسى سىرتىدا تاللىنىدىغانلىقىنى جەزملەشتۈردى.

ھازىرقى 14-نۆۋەتلىك دالاي لاما 1935-يىلى خىتاينىڭ ئاپتونوم رايونى بولغان تىبەتنىڭ شەرقىي شىمالىدىكى چىڭخەي ئۆلكىسىدە لامو دوندۇپ ئىسمى بىلەن دۇنياغا كەلگەن.

ئۇنۋانى «ئوكىيان رەھبىرى/ئۇستازى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىغان دالاي لاما 1989-يىلى نوبېل تىنچلىق مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. ئۇ ئىككى ياشقا كىرگەندە 13-نۆۋەتلىك دالاي لاما روھىنىڭ يېڭىدىن گەۋدىلەنگۈچىسى دەپ ئېتىراپ قىلىنغان.

تىبەت ئەنئەنىسىگە ئاساسلانغاندا، يۇقىرى دەرىجىلىك بىر بۇددىست راھىبىنىڭ روھى ئۆزىنىڭ مەنىۋى بۇرچىنى داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن قايتا گەۋدىلىنىدۇ.

ئۇ قانداق تاللانغان؟

بىر دالاي لاما روھىنىڭ يېڭىدىن گەۋدىلىنىشىنى ئېتىراپ قىلىش ۋە تەستىقلاش ئىدىيەسى 15-ئەسىردە 2-نۆۋەتلىك دالاي لاما گېدۇن گياتسونىڭ 1-نۆۋەتلىك دالاي لاما گېدۇن درۇبنىڭ قايتا تۇغۇلغۇچىسى دەپ ئېنىقلىنىشى بىلەن باشلانغان. دالاي لاما ئورگىنى بولغان گادېن فودراڭ لابراڭ ئەنە شۇ چاغدا قۇرۇلغان.

دالاي لامانىڭ تور بېكىتىدىكى ئۇچۇرلارغا قارىغاندا، شۇ ۋاقىتتىن بۇيان دالاي لاما نەسەبىدە بىر قاتار «خاتاسىز قايتا گەۋدىلىنىش» قوبۇل قىلىنغان.

ھازىرقى دالاي لاما – لامو دوندۇپ – «ۋەھىي ۋە مەنىۋى ئالامەتلەر» يېتەكلىگەن بىر گۇرۇپپا يۇقىرى دەرىجىلىك راھىبلار تەرىپىدىن تاللانغان.

ئۇ 1940-يىلى دىنىي داھىي سۈپىتىدە لاسادىكى پوتالا ئوردىسىغا رەسمىي ئورۇنلاشقان.

دالاي لاما ئۆز ۋارىسىنىڭ تاللىنىشى ھەققىدە توختىلىپ، بۇ جەرياننىڭ ئوخشاش ئەنئەنىۋى تىبەت بۇددىست مۇراسىملىرى بويىچە ئېلىپ بېرىلىدىغانلىقىنى ئېيتتى.

يېڭى دالاي لاما قەيەردە؟

2025 - يىلى مارتتا نەشىر قىلىنغان «جىمجىتلارنىڭ ساداسى» ناملىق كىتابىدا، دالاي لاما ئۆز ۋارىسىنىڭ خىتاي سىرتىدا تۇغۇلىدىغانلىقىنى ئېيتقان.

دالاي لاما 1959-يىلى بېيجىڭ ھۆكۈمىتىگە قارشى مەغلۇب بولغان بىر قوزغىلاڭدىن كېيىن چەتئەلگە قېچىپ چىققان ۋە شۇندىن بۇيان ھىندىستاننىڭ شىمالىدا سۈرگۈندە ياشىماقتا.

دالاي لاما 2011-يىلىدىكى بىر نۇتۇقىدا، يۇقىرى دەرىجىدە مەرىپەتكە ئېرىشكەن بۇددىستلارنىڭ «ئۆلۈشتىن بۇرۇن بىر گەۋدىلىنىشنى نامايان قىلالايدىغانلىقى» نى تىلغا ئالغان ئىدى.

گەرچە بەزى مۇتەخەسسىسلەر بۇنى دالاي لامانىڭ ھايات ۋاقتىدا بىر ۋارىس يېتىشتۈرەلەيدىغانلىقىدىن ئىشارەت بېرىشى مۇمكىن دەپ قارىسىمۇ، تىبەت ئەمەلدارلىرى بۇنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكىنى ئېيتماقتا.

دالاي لاما 90 ياشلىق تۇغۇلغان كۈنىدىن ئىلگىرى بەرگەن باياناتىدا، ئۆزى قۇرغان پايدا ئالمايدىغان بىر تەشكىلات بولغان گادېن فودراڭ فوندىنىڭ ئۆزىنىڭ قايتا گەۋدىلىنىشىنى ئېتىراپ قىلىشتا بىردىنبىر ھوقۇقلۇق ئورگان ئىكەنلىكىنى جاكارلىدى.

«باشقا ھېچكىمنىڭ بۇ مەسىلىگە ئارىلىشىش ھوقۇقى يوق» دېگەن دالاي لاما، كېيىنكى دالاي لاماغا ۋارىسلىق قىلغۇچىنى بېكىتىش ئۈچۈن بارلىق ھوقۇق ۋە دەلىللەش تەرتىپلىرىنىڭ فوندنىڭ كونتروللۇقىدا بولىدىغانلىقىنى تەكىتلىدى.

خىتاينىڭ ئارىلىشىشى

خىتاي دائىرىلىرى، دالاي لاما ۋارىسىنىڭ خىتاي سىرتىدا تۇغۇلىدىغانلىقى توغرىسىدىكى باياناتنى رەت قىلىپ، ئىمپېراتورلۇق دەۋرىدىكى ئادەتلەرگە ئاساسەن، كېيىنكى دالاي لاماغا ۋارىسلىق قىلغۇچىنى تەستىقلاشتا مۇتلەق ھوقۇققا ئىگە ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرمەكتە.

بېيجىڭ بۇ دەۋاسىنى 1793-يىلى چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئۆتكۈزۈلگەن ۋە ئالتۇن قاچىدىن ئىسىم تارتىشنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر مۇراسىمغا ئاساسلانماقتا.

خىتاي «ھازىرقى دالاي لاما بۆلگۈنچى» دېگەننى تەكىتلەپ، تىبەت رايونلىرىدا ئۇنىڭ سۈرىتى ياكى ئۇنىڭغا بولغان ساداقەتمەنلىكنىڭ ئاشكارا نامايان قىلىنىشىنى قەتئىي چەكلەپ كەلمەكتە.

سۈرگۈندىكى تىبەت بۇددىست رەھبەرلىرى خىتاينى قايتا گەۋدىلىنىش جەريانىنى سىياسىيلاشتۇرۇش بىلەن ئەيىبلەپ، ئىككى رەقىب دالاي لامانىڭ پەيدا بولۇش خەۋپى توغرىسىدا ئاگاھلاندۇرماقتا.

دالاي لاما ئۆز كىتابىدا تىبەتلەردىن، دۆلەتنى رەسمىي نامى بىلەن ئاتاپ، «خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتىدىكىلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا، ھېچكىم تەرىپىدىن سىياسىي مەقسەتلەر ئۈچۈن تاللانغان بىر نامزاتنى» قوبۇل قىلماسلىقنى تەلەپ قىلدى.

2025 - يىلى مارتتا بىر خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ باياناتچىسى دالاي لامانىڭ «تىبەت خەلقىگە ۋەكىللىك قىلىش ھوقۇقى بولمىغان» بىر سىياسىي سۈرگۈن ئىكەنلىكىنى ئېيتتى.

خىتاي، تىبەت خەلقىنىڭ ھوقۇقلىرىنى باستۇرۇۋاتقانلىقىنى رەت قىلىپ، ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنىڭ بۇ يەردىكى قۇللۇق تۈزۈمنى ئاخىرلاشتۇرغانلىقىنى ۋە نامرات رايونغا باياشاتلىق ئېلىپ كەلگەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرمەكتە.